Autorke: Marija Babović i Milica Stević
Srbija se nalazi među evropskim državama sa najvišim stopama rizika od siromaštva i socijalne isključenosti, kao i među državama sa najvećim nejednakostima u dohotku. Iako se prethodnih godina beleži postepeno smanjenje stope rizika od siromaštva, vrednost ovog pokazatelja ostaje relativno visoka. Prema poslednjim podacima Ankete o prihodima i uslovima života iz 2022. godine, stopa rizika od siromaštva u Srbiji iznosila je 20%, odnosno svaka peta osoba se nalazila u riziku od siromaštva. Drugim rečima, svaka peta osoba u Srbiji se tokom prethodne godine nalazila ispod linije rizika od siromaštva jer je živela u domaćinstvu čiji je raspoloživi ekvivalentni dohodak (nakon socijalnih transfera, poput novčane socijalne pomoći, dečijeg dodatka, naknade za nezaposlenost, itd.) iznosio manje od 26.509 dinara ukoliko je reč o jednočlanom domaćinstvu, ili 47.715 dinara za domaćinstvo sa dvoje odraslih i jednim detetom mlađim od 14 godina. U odnosu na 2021. godinu, stopa rizika od siromaštva je niža za 1,2 procentna poena. Ovom smanjenju ukupne stope rizika od siromaštva u najvećoj meri je doprineo značajan pad stope rizika od siromaštva u grupi stanovništva starosti od 18 do 24 godine – sa 27,7% na 20,4%, kao i blagom padu stope u starosnoj grupi od 25 do 54 godine. U ostalim starosnim grupama beleže se neznatne promene, piše MONS.
Dok stopa rizika od siromaštva predstavlja pokazatelj finansijskog siromaštva, stopom rizika od siromaštva ili socijalne isključenosti meri se multidimenzionalno siromaštvo – ova stopa ukazuje na udeo pojedinaca koji su (1) u riziku od siromaštva (finansijskog), ili su (2) izrazito materijalno deprivirani, ili (c) žive u domaćinstvima niskog radnog intenziteta. U Srbiji se u 2022. godini između trećine i četvrtine stanovnika (28,1%) suočavalo sa makar jednim od tri navedena rizika. Prema visini ovog indikatora Srbija se nalazi na četvrtom mestu među evropskim državama u kojima se stopa rizika od siromaštva ili socijalne isključenosti meri prema metodologiji Ankete o prihodima i uslovima života (EU-SILC), odmah iza Rumunije, Crne Gore i Bugarske.
Društvene grupe pod posebnim rizikom od siromaštva i socijalne isključenosti
Pojedine grupe stanovništva su izložene znatno višim rizicima od siromaštva i socijalne isključenosti, što se uglavnom dovodi u vezu sa njihovim demografskim i socio-ekonomskim karakteristikama, poput starosti, stepena obrazovanja, položaja na tržištu rada, i slično. U prethodnoj godini natprosečnim rizicima od siromaštva bila su izložena jednočlana domaćinstva, posebno jednočlana staračka domaćinstva (65+), čija je stopa rizika od siromaštva dostigla 37,5%. Takođe, prisustvo dece u domaćinstvu značajno povećava rizike od siromaštva, pa se tako svako četvrto domaćinstvo sa dvoje odraslih i troje ili više izdržavane dece (26,6%) nalazilo u riziku od siromaštva. Ukoliko se u obzir uzmu karakteristike stanovništva poput pola i starosti, uočava se kontinuirano viša stopa rizika od siromaštva kod žena u odnosu na muškarce, ali i u grupi stanovnika starijih od 65 godina.
Takođe, Romi predstavljaju jednu od najugroženijih grupa, prvenstveno zbog neadekvatnog pristupa obrazovanju, visoke stope nezaposlenosti, neadekvatnog stanovanja, ograničenog pristupa zdravstvenim uslugama i uopšte niskog životnog standarda. Pojedina istraživanja pružaju podatke o položaju romske populacije u Srbiji, međutim, statistika o prihodima i uslovima života na osnovu koje se prate rizici od siromaštva i socijalne isključenosti ne registruje etničku pripadnost ispitanika i stoga nisu dostupni reprezentativni podaci o njoj.
Feminizacija siromaštva
Poslednjih godina u Srbiji, ali i u Evropskoj uniji, primetan je trend feminizacije siromaštva. U slučaju Srbije, kontinuirano se beleži veća stopa rizika od siromaštva kod žena nego kod muškaraca u svim starosnim grupama. Najveće rodne razlike su prisutne u najstarijoj kategoriji stanovništva – dok se svaki peti muškarac stariji od 65 godina nalazi u riziku od siromaštva (20%), ovo je slučaj sa svakom četvrtom ženom iz iste starosne grupe (24,6%). Feminizaciji siromaštva doprinosi povećanje udela domaćinstava čiji su nosioci žene, a koja su u proseku siromašnija od domaćinstava čiji su nosioci muškarci. Neki od faktora koji doprinose siromaštvu žena jesu njihov nepovoljniji položaj na tržištu rada, niže plate, kraća karijera i prekidi u karijeri zbog rađanja i odgajanja dece, slabiji imovinski status, ali i činjenica da žene žive duže i ostaju u samačkim domaćinstvima koja su takođe natprosečno osetljiva na rizike od siromaštva.
Nepovoljan položaj žena na tržištu rada ogleda se u većoj zastupljenosti žena u grupi neaktivnog stanovništva – oko 60% stanovništva van radne snage čine žene . Veća zastupljenost žena u ovoj kategoriji stanovništva objašnjava se njihovim preuzimanjem odgovornosti za brigu o domaćinstvu i porodici usled čega ne traže posao, ali i u slučajevima kada postanu „obeshrabrena radna snaga“, odnosno kada odustranu od traženja posla. Takođe, od ukupnog broja neformalno zaposlenih čak trećinu (33,7%) čine žene koje su angažovane kao neplaćeni porodični radnici, i to su u najvećem broju slučajeva žene koje rade kao pomažući članovi u poljoprivrednim domaćinstvima . Neformalan karakter ovakve vrste radnog angažmana sprečava žene da ostvare niz socijalnih prava, poput prava na penzijsko i invalidsko osiguranje, zdravstveno osiguranje, osiguranje u slučaju nezaposlenosti, ili plaćeno bolovanje. Pored toga, iako od rada na gazdinstvu prihode ostvaruje celo domaćinstvo, prema ustaljenim patrijarhalnim obrascima žene imaju ograničeno učešće u odlučivanju o ekonomiji gazdinstva i ograničen pristup prihodima domaćinstva .
Deca (0-17 godina). Prema podacima iz 2022. godine, stopa rizika od siromaštva dece bila je gotovo jednaka stopi siromaštva ukupne populacije (20,3% naspram 20%). Stopa rizika od siromaštva najmlađeg stanovništva je godinama beležila natprosečne vrednosti, sve do 2018. godine kada je počela da opada. U periodu od 2017. do 2022. godine stopa rizika od siromaštva u ovoj starosnoj grupi se smanjila za čak 10,2 procentna poena. Ovako značajan pad dečijeg siromaštva može se objasniti promenama u SILC metodologiji i njegovom većem fokusom na što potpuniji obuhvat dohotka nižih decila, gde su koncentrisana deca, dok je dohodak viših dela, gde se ujedno nalazi i manje dece, ostao potcenjen (više o tome u prethodnom članku Ideologija neoliberalizma, fiskalna politika, siromaštvo i nejednakost u Srbiji).
Upravo zbog veće koncentracije dece na dnu distribucije dohotka, ona su u pogledu izloženosti rizicima od siromaštva još uvek daleko najugroženija starosna grupa u Srbiji . Najugroženija su deca koja žive u višečlanim porodicama, deca u seoskim domaćinstvima i deca u romskim naseljima. U 2020. godini 10,6% dece uzrasta 0-13 godina nalazilo se u uslovima apsolutnog siromaštva, što je predstavljalo najvišu stopu apsolutnog siromaštva u odnosu na ostale starosne grupe .
Izloženost siromaštvu u ranom periodu života ima mnogobrojne posledice – od niza zdravstvenih i razvojnih problema, do lošijih obrazovnih šansi. Prema Istraživanju višestrukih pokazatelja (MICS) za 2019. godinu, zaostajanje u rastu bilo je čak tri puta rasprostranjenije među decom iz najsiromašnijih domaćinstava u odnosu na decu iz najbogatijih domaćinstava (9,6 prema 3%) . Takođe, šanse da završe osnovnu i srednju školu znatno su niže među decom iz najsiromašnijih domaćinstava .
Stariji. Od 2013. godine, od kada se u Srbiji primenjuje EU-SILC metodologija, u populaciji starijih (65+) registruju se najniže stope rizike od siromaštva, što se smatralo zaslugom zaštitne funkcije penzija. Međutim, dok su stope u svim ostalim starosnim grupama postepeno opadale, stopa rizika od siromaštva kod najstarijeg stanovništva je pokazala perzitentnost, odnosno, kontinuirano je stagnirala ili čak bila u blagom porastu. Tako je 2020. godina prva godina u kojoj je izmerena natprosečna stopa rizika od siromaštva starijih, a u narednim godinama je razlika između stope rizika od siromaštva ove starosne grupe i ukupne populacije nastavila da raste.
Penzija služi kao primarni finansijski stub odbrane od siromaštva u starosti, ima ključnu ulogu u obezbeđivanju materijalnog blagostanja i uspostavljanju preduslova za dostojanstven život u starijim godinama. Ipak, može se pretpostaviti da penzije nemaju adekvatnu zaštitnu funkciju ukoliko nisu dovoljno usklađene sa inflacijom koja je u ovom periodu bila visoka, kao i zbog toga što je veliki udeo starijih osoba bez penzija, sa veoma niskim penzijama, poput poljoprivrednih, porodičnih penzija, te zato što ljudi odlaze u penziju sa u proseku manjim stažom zbog visoke nezaposlenosti i perioda u karijeri u kojima su bili neformalno zaposleni. Inflacija je tokom prethodne godine značajno uticala na kupovnu moć penzionera, uprkos povećanju penzija u prethodnom periodu. Za kupovinu prosečne potrošačke korpe u junu ove godine bilo je potrebno 2,7 prosečnih penzija . Ovakav odnos potrošačkih cena i visine penzija ukazuje na materijalnu ugroženost starijih od 65 godina, a posebno onih koji primaju manju penziju od prosečne. Ipak, u najtežem položaju su starije osobe koje nisu ostvarile pravo na penziju, imajući u vidu da socijalna penzija još uvek nije uvedena u Srbiji.
Trend opadanja siromaštva usporen
Globalni izazovi u proteklih nekoliko godina poput pandemije virusa COVID-19, rata u Ukrajini, kao i rasta cena hrane i energenata , dodatno su otežali i usporili trend opadanja siromaštva i društvenih nejednakosti u Srbiji. Prema podacima Svetske banke, inflacija je u 2022. godini u proseku iznosila 11,9%, što predstavlja rekordnu stopu infacije u Srbiji u poslednjih 15 godina . Čak 65% rasta inflacije je zasnovano na rastu cena hrane i energenata. Sa druge strane, efekat rasta plata je gotovo u potpunosti poništen visokom inflacijom – prosečne zarade u Srbiji su u periodu od jula 2022. do jula 2023. godine nominalno porasle za 14,6%, a realno samo za 1,9% . Prema poslednjim podacima iz avgusta 2023. godine, za kupovinu prosečne potrošačke korpe u Srbiji bilo je potrebno 1,17 prosečnih plata .
Ipak, osim nedavnih izazova sa kojima se suočilo naše društvo, visoke stope nejednakosti i siromaštva u Srbiji posledica su nešto „starijih“ problema, a pre svega nedovoljno efikasne redistributivne politike. Poslednjih godina se uočava smanjenje sredstava namenjenih celokupnom sistemu socijalne zaštite, kao i blagi pad broja korisnika programa socijalne pomoći usmerenih na siromašne . Prema analizi Svetske banke i UNICEF-a iz 2022. godine, manje od polovine osoba koje žive u siromaštvu i samo 60% procenata siromašne dece obuhvaćeno je programima novčane socijalne pomoći i dečijim dodatkom, jedinim eksplicitnim programima usmerenim na smanjenje siromaštva .
Srbija nema adekvatne politike za smanjenje siromaštva. Neuspešni pokušaji da se donesu novi zakon i strategija u oblasti socijalne zaštite samo su pokazatelj nespremnosti da se ove politike shvate kao važne razvojne i zaštitne politike. Ono što je potrebno jeste zaokret u paradigmi socijalne politike u kojoj se visoko vrednuju socijalne investicije, posebno u obrazovanje, zdravstvenu zaštitu i stanovanje. Potrebna je radikalna reforma sistema socijalnog osiguranja u pravcu veće solidarnosti penzijskog sistema i univerzalne zdravstvene zaštite, praćeno obuhvatnim sistemom socijalne pomoći i nefinansijskih usluga u borbi protiv siromaštva i socijalne uključenosti.